Kompanizasyon sistemleri ve hesapları

KOMPANZASYON SİSTEM HESAPLARI

1.1. Güç ve Güç Katsayısı

1.1.1. Güç Çeşitleri, Tanımları ve Güç Vektör Diyagramı

1.1.1.1. Aktif Güç(P)

Gücün her an değişik değer aldığı durumlarda iş gören, faydalı olan gücün ortalama değerine alternatif akımda aktif güç (etkin güç) denir.Alternatif akımda güç denildiğinde kastedilen aktif güçtür.Birimi wattır.

P=U.I.. Cos j

Aktif güç U geilim vektörü ile I. CosJ akım vektörünün çarpımına eşittir. Akımın da iki vektörü olduğu gözönünde bulundurulmalıdır. Ia = I. Cos J bileşene faydalı akım, Ir=I.SinJ ise reaktif iş yapmayan bileşendir.

Omik (Saf Direnç) devrelerde Cos j =1’ dir. Bunu sonucu olrak omik devrelerde aktif güç mevcuttur ve P=U.I ‘ dır.

Endüktif ve kapasitif devrelerde Cosj = 0’ dır. Endüktif ve kapasitif devrelerde aktif güç P=0’ dır.

1.1.1.2. Reaktif Güç(Q)

Devrede ortalama değeri sıfır olan güce reaktif güç denir. Ortalama sıfır olduğundan faydalı bir iş görmez. Alıcı, çeyrek periyotta sistemden enerji alır ikinci çeyrek periyotta ise aldığı güçü tekrar şebekeye iade eder.

1.bölgede sistemden güç alınır. 2.bölgeden alınan güç sisteme iade edilir. Kısaca U.ISinj çarpımına reaktif güç denir. Q harfi ile gösterilir. Birimi VAR’dır. VAR: Volt-Amper-Reaktif

Omik devrelerde j = 0 olduğundan Sinj = 0’dır. Bu devrelerde reaktif güç sıfırdır. Endüktif devrelerde j = p / 2 olduğundan reaktif güç Q>0’dır. Kapasitif devrelerde j = p /2 olduğundan reaktif güç Q<0’ dır.

1.1.1.3. Görünür Güç (S)

Aktif gücü dirençler, reaktif güçleri de endüktif ve kapasitif devreler çekmektedir. Eğer bir devrede hem direnç hem de reaktanslar varsa bu devrede hem aktif hemde reaktif güç birlikte çekilir. Böyle devrelerde güç, akım ile gerilimin çarpımına eşittir. Bu güce de görünen veya görünür güç denir.

S = U. I Volt * Amper

S = görünür güç (VA) U = Gerilim (volt) I = Akım (Amper)

1.1.1.4. Güç Üçgeni

Ortalama (aktif), reaktif ve görünür güçler arasındaki geometrik bağıntıyı gösteren üçgene güç üçgeni denir. Bilindiği gibi endüktif bir devrenin uçlarına bir gerilim uygulandığında devre, geriliminden geri fazda bir akım çeker.

Kapasitif devreler de ise devrenin uçlarına gerilim uygulandığında devre geriliminin ileri fazda bir akım çeker.

 = U.I.Sinj

P = U.I.Cosj

Şekil 1.4: Kapasitif devrede akım ve gerilim Şekil 1.5: Kapasitif devrede güç üçgeni

Üçgenden de anlaşılacağı üzere S² = P² + Q² dir.

1.1.2. Güç Katsayısı

1.1.2.1. Tanımı

Gerilimle,”I” akımı arasında kalan açının (zaman açısı)kosünüsüne GÜÇ FAKTÖRÜ (COS?) adı verilir.

Bazı açıların sinüs ve cosinüs değerleri. Görüleceği gibi açı büyüdükçe Cos? değeri küçülür.

Açı küçüldükçe Cos? değeri büyür

1.1.2.2. Hesabı

Kompanzasyon sistemlerinin kurulması sonucunda devreye bağlanan kondansatörlerin akımı, devreden çekilen akımın reaktif bileşenini azaltacağından açıyı küçültür. Bunun sonucunda da Cos ? değeri büyür.

AKTİF GÜÇ / GÖRÜNÜR GÜÇ = (W) / (VA) = Cos?

ÖRNEK 1. 120 V 50 Hz’lik kaynaktan 8A ve 720 w çeken motorun

a) Görünür gücünü,

b) Güç kat sayısını,

c) Faz açısını

d) Kör gücünü (reaktif gücünü) hesaplayınız.

Çözüm: a) S = U.I = 120.8 = 960 VA b) P=720W, P =U.I.Cos?, Cos?= 720 /(120.8) =0,75 c) Cos? = 0,75, ? = 41,4°, Sin 41,4° = 0,66 d) Q = U.I.Sin? = 120.8.0,66 = 633,6 VAR

ÖRNEK 2.

Gerilimi 220 volt olan bir fazlı alternatöre güç katsayısı 0,90 olan bir yük bağlandığında çekilen akım 50,5 amper olmaktadır.Yükün aktif, reaktif ve görünür güçlerini bulalım.

S = U.I = 220.50,5 =11110 VA Q = U.I.Sin? = 220.50,5.0,43 = 4777,3 VAR P = U.I.Cos? = 220.50,5.0,9=10000 WATT

Örneğin, gücü 10 kw ve gerilimi 220 V olan bir fazlı alternatöre güç katsayısı 0,90 olan bir yük bağlanırsa çekilen akım,

I1 =P/(U. Cos?) = 10000/(220. 0,9) = 50,5 A. olur.

1.2. Reaktif Güç Tüketicileri

Manynetik veya statik alanla çalışan bütün elektrikli araçlar şebekeden aktif güç yanında reaktif güç de çeker; bazı koşullar altında da reaktif güç verir. Bu tip reaktif güç tüketicileri şunlardır:

• Düşük ikazlı sekron makineler
• Asenkron motorlar
• Senkron motorlar
• Bobinler
• Transformatörler
• Redresörler
• Endüksiyon fırınları, ark fırınları
• Kaynak makineleri
• Hava hatları
• Floresan lamba balastları
• Sodyum ve cıva buharlı lamba balastları
• Neon lamba balastları

1.3. Reaktif Güç İhtiyacının Tespiti

Güç faktörü düzeltmede başlangıç noktası, yük karakteristiğinin tam olarak belirlenmesidir. İşe, güç sistemi yönünden bakıldığında sistemin en fazla zorlandığı yükteki güç faktörünün bilinmesi yeterlidir.

Ülkemizde müşteri gruplarının puant yükteki güç faktörleri üzerinde yapılmış çalışmalar çok eksiktir. Eldeki bilgiler genellikle dağıtım panolarındaki Cos? metrelerden okunan bilgileri içermektedir. Yapılan araştırma ve ölçümlerde her müşteri grubu için güç faktörü değerleri ortalama olarak bulunmuştur.

• Endüstriyel Kuruluşlar

Endüstriyel kuruluşların güç faktörlerinin 0.6 – 0.9 arasında değiştiği, alt sınırın ark ocakları, kaynak makinelerı veya küçük elektrik motorları kullanan ve aydınlatmanın floresan lambalarla yapıldığı kuruluşlarda, üst sınırın ise büyük güçte motor kullanan, aydınlatmanın da cıva buharlı lambalarla yapıldığı kuruluşlarda kullanıldığı gözlenmiştir.

• Meskenler

Yapılan ölçmelerde güç faktörünün yaşam standartları ile doğrudan ilğili olduğu gözlenmiştir. Ülkemizde meskenlerde elektrik enerjisini genellikle aydınlatma (akkor veya floresan lamba) ve biraz da ısıtma için kullanıldığı düşünülürse bunun sebebi ortaya çıkmaktadır.

• Ticarethaneler

Ticarethanelerin yükleri aydınlatma ve küçük elektrik motorlarından oluşmaktadır. Ticarethaneleri bürolar ve alışveriş merkezleri olarak ayırırsak, alışveriş merkezlerinin güç faktörleri 0.8 – 0.7, büroların ise 0.88 olarak ölçülmüştür.

• Resmi Daireler

Resmi dairelerde ana yükü aydınlatma oluşturmakta, dolayısıyla güç faktörü aydınlatmanın türüne bağlı olarak değişmektedir. Yalnız floresan lamba kullanılan dairelerde güç faktörü 0.5’ e kadar düşebilmekte ve flemanlı lambaların kullanılmasıyla artmaktadır.

• Sokak Aydınlatması

Sokak aydınlatmasında güç faktörünü kullanılan lamba tipi belirlemektedir. Enkandesan lambaların kullanıldığı durumlarda güç faktörü 0.97’ ye ulaşmaktadır. Örneğin; Ankara – Samsun otoyolundaki cıva buharlı lambalarla yapılan aydınlatmada güç faktörü

0.86 olarak belirlenmiştir.

1.4. Bir Tesise Ait Güç Değerlerinin Tespiti

1.4.1. Tesis Proje Safhasında İken

Tesis proje aşamasında olduğu zaman güç katsayısı 0,7 olarak dikkate alınır Gerekli kondansatör gücü Qc=Px0,67 kVAr olarak bulunur.

1.4.2. Tesisteki Ölçü Aletlerinden

1.5. Reaktif Güç Kompanzasyonu

Tüketicilerin reaktif güç ihtiyaçlarını karşılamak için iki tip araçtan yararlanılır:

• Dinamik faz kaydırıcılar, aşırı ikaz edilmiş senkron. (senkron kompansatörler).
• Statik faz kaydırıcılar, kondansatörlerdir.

Kondansatörlerin kayıpları çok düşük olup nominal güçlerinin % 0,5′ inin altındadır. Bakım masrafları da düşüktür. Tüketicilerinkullanılacak alanın hemen yanına ve istenilen büyüklükte tesis edilebilme kolaylıkları da vardır. Bu nedenle tercih edilir.

1.5.1. Dinamik Faz Kaydırıcılar (Senkron Makineler)

Reaktif güç üretiminde kullanılan dinamik faz kaydırıcıların başında, aşırı uyarılmış senkron makineler gelir. Genel olarak santrallerden gelen enerji nakil hatlarının sonunda ve tüketim merkezlerinin başında şebekeye bir senkron makine paralel bağlanır ve bölgenin reaktif güç ihtiyacı bu makine tarafından sağlanır. Şebekeye bağlanan senkron makine şebekeden boşta çalışma kayıplarını karşılıyacak kadar az bir aktif güç ve şebekeye istenen reaktif gücü vererek, bir reaktif güç üreticisi olarak çalışır.

Senkron faz kaydırıcıların kayıpları kondansatörlere göre daha yüksek olduğu gibi bunların devamlı bir bakıma ihtiyaçları da vardır. Ayrıca güçleri çok yüksek olduğu halde, ekonomik olarak yapımı ve temini mümkün olur. Bundan başka üreticiler, bir tüketim merkezinin civarına yerleştirildiğinden sadece generatörler ve yüksek gerilim enerji iletim hatları ve buna ait transformatörler kullandıkları halde tüketim merkezine bir veya iki kademeli orta gerilim şebekeleri ile alçak gerilimli dağıtım şebekesi reaktif güç nakletmek zorunda kalırlar. Onun için dinamik faz kaydırıcılar bugün ancak, özel hallerde ve ekonomik şartların gerçekleştiği yerler de kullanılır.

• Senkron Motorlar İle Güç Kompanzasyonu

Güç katsayısının düzeltilerek aktif gücün (gerçek güç) artmasını sağlamak için senkron motorlar kullanılır. Bu amaçla kullanılan senkron motorlara SENKRON KOMPANSATÖR veya SENKRON KONDANSATÖR adı verilir. Resim 1.1’de üç fazlı bir şebekeye bağlanmış, geri güç katsayılı (endüktif) bir alıcı ile aynışebekeye bağlanmış 3 fazlı bir senkron motor görülüyor. Senkron motorun boşta fazla uyartımlı çalıştığını ve kayıplarının olmadığını düşünelim. Bu durumda senkron motorun akımı gerilimden 90 0 ilerdedir. Şekil.1.8.b’ de yük akımı Iy, Şebeke gerilimi Uy’den fY den geride gösterilmiştir.

Senkron motorun akımı Is ise gerilimden 9Oo ilerdedir. Devreye senkron motor bağlanmadan önce şebekeden çekilen akım Iy kadar iken, senkron motor bağlandıktan sonra çekilen akım I kadar olmaktadır.

Iy akımının iki bileşeni Iya aktif Iyf ise reaktif bileşen olarak tanımlanır. I akımının aktif bileşeni I, reaktif bileşeni ise Ir’dir. Ia=Iya olduğuna göre, senkron motor bağlandıktan sonra da çekilen güç aynı kalmıştır. Çünkü sekron motorun gerçek gücü sıfırdır.

Iya=Iy.Cosf Y Ia=I.Cosf Iya=Ia olduğundan,

Iy.Cos f Y = I.Cosf dir. Iy >I olması bize senkron motor bağlandığından sonra şebekeden çekilen akımın azaldığını gösterir.

ÖRNEK 1:

100 KVA, Cos f =0,6 geri güç katsayılı ve 2300 V’luk 3fazlı bir yüke kayıpları olmayan fazla uyartımlı 35kVAlık bir senkron motor boşta paralel bağlandığında sistemin güç katsayısı ne olur?

(b) Senkron kompansatör vektör diyağramı.

Görüldüğü gibi senkron motor bağlanmadan önce şebekeden 25 A çekilirken, senkron motor bağlandıktan sonra aynı güç için çekilen akım 18,72 Ampere düşmektedir. Böylece hatlarda düşen gerilim ve güç kaybı azalmaktadır. Sistemin daha önceden 0,6 olan güç kat sayısı, senkron motor bağlandıktan sonra 0,8′e yükselmektedir.

Sistemin güç kat sayısının 1 olması için reaktif akımın sıfır olması gerekir. Bunun için yük akımının reaktif bileşeni Iyr’nin senkron motor akımı Ism’ ye eşit olması gerekir. Bu durumda yani Iyr = I olduğunda sistemin güç kat sayısı 1 olur. Sistem omik olarak çalışır.

Yükün reaktif bileşeninin, senkron motorun akımı Ism’den büyük olduğu durumlarda (Iyr>Is) sistem endüktif, küçük olduğu durumlarda ise kapasitif çalışır.

ÖRNEK 2:

Örnek 1 deki fabrikaya bir senkron motor bağlanarak sistemin güç kat sayısının1 olması isteniyor. Bunun için gerekli senkron motorun KVA olarak görünür gücü ne kadar olmalıdır?

Yükün aktif bileşeni (gerçek gücü) Py ;

Py= Sy. Cos f y =100. 0,6 = 60 kW.

Reaktif bileşeni (kör gücû)

Q=S. Sin f y = 100. 0,8= 80 KVAR bulunur.

Sistemin güç kat sayısının 1 olması için Q = Qs olması gerekir. Buna göre şebekeye bağlanacak senkron motorun KVA olarak görür gücü 80 KVA olmalıdır. Sisteme 80 KVA’lık bir senkron motor bağlandığında, şebekeden çekilen reaktif güç sıfır olur. Reaktif gücün sıfır olması ise sistemin omik (Cos f =1) olarak çalışması demektir.

1.5.2. Kondansatör ile

“Statik”adı; kullanılan teçhizatın döner sistemler yerine indüktivite, kapasite ve tristör gibi elemanların kullanılmasından doğar. “Faz Kaydırma”deyimi ise yine bu elemanlarla gerilim ve güç faktörünün düzeltilmesinde kullanılmalarından dolayı verilmektedir.

• Kondansatörler ve Kondansatörlerin Hesabı

Reaktif güç üretiminde statik faz kaydırıcı adı verilen kondansatörlerin üstünlükleri sayılamayacak kadar çoktur. Bir kere kondansatörlerin kayıpları çok düşük olup nominal güçlerinin %0,5′inin altındadır; bakım masrafları yok denecek kadar küçüktür. Ayrıca kondansatörler ile istenen her güçte reaktif güç kaynağı teşkil edilebildiği gibi bunları tüketicilerin yanlarına kadar götürüp hemen bunların uçlarına bağlamak ve böylece orta ve alçak gerilim şebekelerini de reaktif gücün yükü altından kurtarmak mümkün olur. Onun için kondansatörler kompanzasyon için en uygun araçtır.

Kondansatörler bugün kuvvetli akım tesislerinde gittikçe artan bir önem kazanmıştır. Kondansatörlerin beher KVAR başına maliyet bedelleri, orta büyüklükteki senkron kompanzatörlerinkinden daha düşük oldugu gibi, bu fiyatta büyük bir artış olmadan bunların her güçte imali mümkündür. Kondansatörlerin tesisi kolaydır ve gerektiğinde kolaylıkla genişletilerek gücü arttırılabilir. Ayrıca bunlarda tüketici ihtiyacına göre, rahat bir şekilde güç ayarı da yapılabilir. Kondansatörlerin işletme emniyeti çok büyük, ömürleri uzun, bakımları kolay ve basittir. Bunların yerleştirilecekleri yerde hemen hemen hiçbir özellik aranmadığından yer temini de bir sorun yaratmaz. Gerekli kapasiteyi temin maksadı ile birçok kondansatör elemanı bir araya getirilerek istenen değerde bir grup teşkil edilebilir. Bir arıza halinde zarar içeren bir eleman şayet kısa zamanda teşhis edilirse az bir masrafla yenisi ile değiştirilerek işletmeye fazla ara vermeden tamir yapılmış olur.

Kondansatör tesisleri birçok elemandan meydana geldiğinden bunların nakli kolay, tesisi ve bağlanması rahat ve istenen kapasitenin elde edilmesi mümkündür Kondansatör birbirinden izole edilmiş iki metal elektrottan oluşur. Elektrttara gerilim tatbik edilince elektrolite yüklenirler.Yüklenen elektrik miktarı Q (Q = C.U) gerilimle doğru orantılıdır. Orantı faktörü C, o kondansatörün kapasitesi olarak nitelendirilir. Bu faktör, gerilim değerine, yükleme veya boşaltma süresine bağlı değildir.

1.6. Güç Katsayısının Düzeltilmesinin Faydaları

1.6.1. Şebekedeki Yararları

Kurulacak bir tesiste:

• Generatörr ve transformatörlerin daha küçük güçte seçilmesine,
• İletkenlerin daha ince kesitli, cihazlarının daha küçük olmasına

neden olur.

Kurulu bir tesiste:

• Üretim, iletim ve dağıtımda kapasite ve verimin artmasına,
• İletkenlerde kayıpların ve gerilim düşümünün azalmasına,
• Gerilim regülasyonu ve işletmeciliğin kolaylaşmasına neden olur.

Sonuç: Üretim maliyeti azalır.

1.6.2. Tüketicideki Yararları

Kurulacak bir tesiste:

• Alıcı transformatörünün (varsa) kumanda, koruma ve kontrol donanımının gereğinden daha küçük olmasına,
• İletkenlerin daha ince kesitli seçilmesine neden olur.
• Kurulu bir tesiste:
• Transformatör (varsa), o tesisatın kapasite ve veriminin artmasına,
• Şebekeden daha az reaktif enerji çekilmesine,
• Kayıpların ve gerilim düşümünün azalmasına neden olur.
• Sonuç: Görülen hizmet ve üretilen ürünün maliyeti azalır.

1.7. Kompanzasyon Tesislerinin Düzenlenmesi

1.7.1. Orta Gerilim Tarafında Kompanzasyon

Büyük sanayi işletmelerinde alçak gerilim tesislerinden evvel oldukça geniş bir orta gerilim şebekesi bulunur. Büyük, güçlü motorlar bu şebekeden beslenirler. Orta gerilim şebekesi bir veya birkaç transformatör üzerinden beslenir. Bu gibi tesislerde genellikle enerji sarfiyatı orta gerilim tarafında tespit edilir.Reaktif güç sarfiyatını düşürmek için bütün kondansatörlerin de orta gerilim tarafında merkezi olarak yerleştirilmesi düşünülebilir. Fakat bu gibi işletmelerde orta gerilim şebekesinden sonra daha geniş bir alçak gerilim şebekesi bulunduğundan, orta gerilimle yapılan böyle bir merkezi kompanzasyon ile alçak gerilim şebekesi, reaktif akımın yükünden kurtulmuş olmaz. Bundan başka orta gerilim tarafında yapılan kompanzasyon tesislerinde kullanılan bağlama cihazları çok daha pahallı olduğu tesisin yapılması da pahalıya mal olur.

1.7.1.1. Orta Gerilim Kademesinde Kompanzasyon Amacı

Orta gerilim tarafındaki kompanzasyonun ancak özel bir orta gerilim şebekesi olan büyük sanayi işletmeleri için daha uygun olacağı kesinlik kazanır. Bu gibi işletmelerde orta gerilim motorları teker teker kompanze edilir yahut kondansatörler tesisin reaktif güç ağırlık noktasına yerleştirilirler.

1.7.1.2. Seri ve Şönt Kapasitör

Orta ve alçak gerilim dağıtım sistemlerinde gerek hatlanın büyük bir kısmının doğal güçten fazla yüklendiklerinden, gerekse kapasitif üretimden dolayı meydana gelen aşırı gerilimlerin düşük olması nedenleriyle yalnız kapasitif şönt kompanzasyon yapılmaktadır. Endüktif şönt kompanzasyon ülkemizde 154 ve 380 kV’luk sistemlerde kullanılmaktadır.

Burada bir ana noktanın gözden kaçırılmaması gerekmektedir. Bu da güç sistemlerinde gerilim kontrolünün ilk etapta generatörrler ve transformatör kademeleri ile yapılması gerektiğidir. Bunlar yeterli olmadığı takdirde güç faktörü kompanzasyonuna gidilmelidir.

1.7.1.3. OG Dompanzasyon Devre Eleman Seçimi

• Anahtarlar: Basit alçak gerilim tesislerinde ayrı bir anahtar kullanmadan kompanzasyon yapılması tercih olunur. Bu durumda kondansatör, motor ile birlikte motor anahtarı üzerinden devreye alınıp çıkarılır. 500 V’a kadar alçak gerilim tesislerinde kondansatörler için yük anahtarları kullanılır. Modern tesislerde kondansatör anahtarı olarak kuru kontaktörler veya motor koruma anahtarları tercih edilir.

Resim 1.4:AG kompanzasyonunda kullanılan bir paket şalter

• Sigortalar: Kondansatörler genellikle kısa devreye karşı sigortalarla korunur. Devreye girme esnasında kondansatörün başlangıçta çektiği akımın büyük olduğu, otomatik olarak ayarlanan tesislerde kondansatörlerin devreye girip çıkma frekansının oldukça yüksek oluşu ve tristörle kumanda edilen tesislerde meydana gelen yüksek harmoniklerin tesiri göz önüne alınarak sigorta akımları, nominal kondansatör akımından %70 kadar daha büyük seçilir. Ayrıca aynı sebepten dolayı gecikmeli tip sigortalar tercih edilir. Bununla beraber sigortanın
• Boşaltma direnci: Motor veya transformatör uçlarına sabit olarak bağlanan kondansatörler için bir deşarj direncine ihtiyaç yoktur; motor veya transformatör devreden çıktığında, söz konusu kondansatör de bunların sargıları üzerinden boşalır. Bir sigorta ve anahtar üzerinden bağlanan kondansatörler ise devreden çıkarıldıklarında bir deşarj direnci üzerinden topraklanırlar. Kondansatörlerin boşaltılması için direnç yerine bobin de kullanılabilir. Bunların reaktif dirençleri çok yüksek olduğundan sürekli olarak kondansatör uçlarına paralel bağlı kalabilirler; omik dirençleri çok küçük olduğu için bunlar üzerinde büyük kayıplar baş göstermez.

1.7.2. Alçak Gerilim Tarafında Kompanzasyon

Büyük sanayi işletmelerinde dahi alçak gerilim tesisleri daha önemli bir yer tutar. Bu sebeple kompanzasyonun sağladığı tüm avantajlardan yararlanmak için kompanzasyonun alçak gerilim tarafında yapılması tercih olunur. Bundan başka ekonomik açıdan bakıldığında, hem alçak gerilim bağlama cihazlarının daha ucuz hem de bunların tesisinin ve işletmesinin daha az masraflı ve daha kolay olduğu görülür.

1.8. Kompanzasyon Sistem Çeşitleri

1.8.1. Bireysel Kompanzasyon

Kondansatörler, kompanzasyonu yapılacak indüktif yüklerin (motor, trafo,balast) şalterlerine bağlanır.En etkili kompanzasyon yöntemidir Genellikle sabit kompanzasyon olarak yapılır. Hazırlanmış cetvellerden faydalanılarak gerekli kondansatör değerleri belirlenir.

1.8.1.1. Transformatörlerde (AG Tarafında)

Alternatif akım makinelerinin en önemlilerinden biri olan ve en çok kullanılan transformatörler, bağlı oldukları üst gerilim şebekesinden endüktif reaktif güç çeker. Bunlar bireysel olarak kompanze edilir. Kondansatörler ya üst gerilim ya da alt gerilim tarafına bağlanabilirlerse de hem pratik hemde ekonomik sebeplerle alçak gerilim tarafına bağlanmaları tercih edilir. Transformatörün yükü daima değişebildiğinden kompanzasyon için gerekli kondansatör gücü, en büyük reaktif güç ihtiyacına göre seçilmez. Aksi halde düşük yüklü saatlerde aşırı kompanzasyon baş gösterebilir ve transformatörün sekonder uçlarında gerilim yükselebilir. Ayrıca şebeke geriliminde harmoniklerin mevcut olması halinde, kondansatör şebekeden aşırı akım çekerek transformatörü aşırı yükleyebilir. Transformatörlerin kompanzasyonunda kullanılacak kondansatörün, transformatörün boşta çektiği reaktif gücü karşılayacak mertebede olması gereklidir. Açıklanan sebeplerden dolayı Elektrik idareleri tarafından transformatörün yüküne bağlı olmadan, nominal gücün % 5 -% 10 değerinde sabit bir kondansatör bağlanmasını tavsiye edilir.

Çeşitli güç ve gerilimlerdeki transformatörlerin kompanzasyonu için gerekli kondansatör güçleri aşağıdaki cetvelden seçilebilir;

1.8.1.2. Asenkron Motorlarda

Motorların tek tek kompanzasyonunda motorun boşta çektiği zahiri güce göre kondansatör gücünün hesaplanması gerekir.

Asenkron motor, manyetik alanın üretilmesi için endüktif reaktif güç çeker. Motorların çektikleri reaktif güç, motorun nominal gücüne ve devir sayısına bağlıdır yani verilen belirli bir güçte, düşük devirli motorlar daha yüksek mıknatıslanma akımı çeker. Boşta çalışan motor ise şebekeden hemen hemen yalnız mıknatıslanma akımı çeker. Şu halde düşük devirli motorların güç kat sayıları daha düşüktür.

Yıldız–üçgen şalterlerle yol verilen asenkron motorlara yapılan kompanzasyonda kondansatörler motor sargılarının uçlarına paralel bağlanır. Ancak motorlara yol verme esnasında şu şekilde tehlikeli bir olay başgösterebilir: Yıldız bağlama durumunda kondansatörler dolmuş durumda iken üçgen bağlamaya geçme esnasında çok kısa süreli olarak şebekeden ayrılır ve üçgen durumunda fazlar ters olarak tekrar şebekeye bağlanır. Dolayısı ile bu durum darbe akımları meydana getirir. Bu da motorun, kondansatörlerin ve bağlama elemanlarının aşırı zorlanmasına yol açar. Uygun kontaktör kombinasyonları kullanmakla bu olay önlenebilir

Kondansatörlerle donatılan asenkron motorlarda baş gösteren ve arzu edilmeyen başka bir olay da “ kendi kendine uyarma “ dır. Şebekeye bağlı olarak çalışmakta olan bir asenkron motorun uçlarına, boşta çalışma akımının yaklaşık % 90’ına eşit güçte bir kondansatör paralel bağlanırsa bu durumda genellikle arzu edilmeyen aşırı kompanzasyondan başka, devreden ayrılmış olup kinetik enerjisi ile dönmekte olan motorda kendi kendini uyarma baş gösterir. Motor şebekeden ayrıldığı anda kinetik enerji ile dönmeye devam eder. Kondansatörden gerekli uyarma akımını çekerek bir müddet daha generatörr olarak çalışmaya devam eder. Bu durumda sargıları yıldız bağlı motorun uçlarında iki katı bir gerilim endüklenir. Bunun için söz konusu olan kondansatörlerin direkt bağlanmaları 25 kW’a kadar motorlar için kullanılabilir.

Büyük sanayi tesislerinde ve fabrikalarda, Blok Yük olarak adlandırılan yüksek güçlü (örn. 400 kW) ve devreye girip çıkma zamanları tam olarak bilinmeyen elektrik motorları kalkış anında şebekeden kısa süreli (yaklaşık 10 s.) olarak çok yüksek akımlar çeker. Sistemdeki otomatik kompanzasyon, böyle kısa süreli maksimum yükleri belli bir gecikmeyle algıladığı için, bu andaki reaktif gücü karşılayacak gerekli güçte kondansatör bataryası devreye girene kadar motor yol almış olur ve nominal güçte çalışmaya başladığı için şebekeden kalkış anına göre daha az reaktif güç çeker. Bu olay sırasında tesisin reaktif enerji sayacı hızla döner, kompanzasyon amacına ulaşmamış olur. Böyle durumlarda blok yükler, müstakil olarak kompanze edilmelidir.

1.8.1.3. Aydınlatmada

Aydınlatmada kullanılan modern lambaların yardımcı malzemeleri yüzünden, şebekeden çekilen endüktif nitelikteki reaktif gücün birçok sakıncaları vardır. Bunlar;

• Üretim, iletim ve dağıtım sistemlerindeki öğelerin gereksiz şekilde yüklenmesi ve bu suretle besleme kapasitelerinin azalması,
• Gereksiz yere çekilen fazla akımın enerji kayıplarına neden olmasıdır.

Bu sakıncalar, aydınlatmada endüktif gücün kondansatörler sayesinde çekilen kapasitif güçle kompanze edilmesi yani giderilmesi suretiyle ortadan kaldırılabilir.

Lamba Sınıfları

Aydınlatmadaki kompanzasyon kullanılan lamba türüne bağlıdır.

• Elektrolüminesan Lambalar

Elektrolüminesan, gazların bir elektrik deşarjı ile ışık yaymasına denir. Bu lambalar kapasitif akım çektiklerinden, santral ve şebekenin endüktif yükünü azaltır ve bu yüzden yük durumunu genel olarak düzeltirler. Bu lambalar, teknolojinin bugünkü düzeyinde çok az ışık verdiklerinden normal aydınlatmada kullanılmamaktadır. Bu yüzden kompanzasyon hesabına direkt etkileri yoktur, ihmal edilebilirler.

Daha ziyade ölçme aygıtlarının kadranlarını aydınlatmak, pasif korunmada ışıklı sinyaller oluşturmak ve yatak odalarında loş bir aydınlatma sağlamak gibi amaçlarla kullanılırlar.

• Akkor Telli Lambalar

Bu lambalar birer omik direnç gibi şebekeyi yüklediklerinden endüktif yük çekmezler yani bu bakımdan ideal bir alıcı durumundadırlar. Fakat bu lambalar ışıktan ziyade ısı verdiklerinden gün geçtikçe kullanımı azalmaktadır.

• Deşarj Lambaları

Floresan lambalar ile cıva buharlı ve sodyum buharlı lambalar şebekeye ancak bir balast ve ateşleyici, (ignitör) yardımı ile bağlanır. Balast, bir empedans ya da kaçak akılı bir transformatörden oluşur ve şebekeyi endüktif bir güçle yükler. Deşarj lambalarının ışıksal verimleri, akkor lambalara göre çok daha yüksektir.

Deşarj lambaları, akkor lambalar gibi yardımcı malzeme kullanmadan, kolaylıkla şebekeye bağlanması olanaksız olmasına karşın yüksek verimleri ve uzun ömürleri dolayısıyla günden güne yaygınlaşmaktadır. Ayrıca akkor lamba gibi basit bir duya vidalanabilen, balastı ile deşarj hücresini kapsayan floresan lambalar (PL serisi – PHILIPS) geliştirildiğinden, deşarj lambalarının hızla yayıldığı söylenebilir. Bu yüzden aydınlatmada endüktif yükün kompanzasyonu büyük boyutlara ulaşmaktadır. Aydınlatmada kompanzasyon, deşarj lambalarının kompanzasyonundan ibarettir.

Deşarj lambalarının kutuplarındaki gerilim, akımın artmasıyla azalır. Kararlı bir çalışma için pozitif bir karakteristik elde etmek amacıyla seri olarak bir empedans bağlanır. Eğer şebeke gerilimi deşarjı sürdürebilecek değerde değilse genel olarak bir ototransformatörle yükseltilir ve bu takdirde, ayrıca seri bir empedans bağlamak yerine bu empedansa eşdeğer olacak şekilde transformatör kaçak akılı olarak imal edilir. Teorik olarak seri bir empedans, bir endüktans veya bir kapasiteden oluşturulabilir ancak kapasite kullanıldığı takdirde, alternatif akımın her yarım periyodunda meydana gelen akım tepeleri yüksek bir değere ulaşacağından, lambanın elektrotları çabuk yıpranır ve ömrü kısalır. Bu nedenle seri empedans, endüktif bir reaktanstan oluşturulur.

Lambaların, balastları dolayısıyla, şebekeden çektikleri endüktif güç, devreye bağlanan kondansatörlerin çektikleri kapasitif yükle kompanze edilir.

Endüktif yük oluşturan aydınlatma armatürlerinde kompanzasyon kondansatörü kullanılmaktadır. Bu armatürlerde kullanılan kondansatörler, polipropilen-metalize yapısında olup çevreye, insan sağlığına zararlı hiçbir madde içermemektedir. Kullanılan kondansatörler, içerisinde bulundurduğu deşarj direnci ile gerilim kesildikten 1 dakika sonra üzerinde 50 V’ u aşmayan bir gerilim tutarak, yine insan hayatını tehlikeye atmayacak bir şekilde dizayn edilmiştir. Bu kondansatörler sadece aydınlatma armatürleri için dizayn edilmiş olup çalışma gerilimi, ısı özellikleri, montaj ve güvenlik kilidi ile tamamen özeldir. Eğer kondansatör üzerinde aşırı bir yük oluşursa kondansatör kesinlikle patlamadan ve çevreye zarar vermeden devre dışı kalır (LAMP 83).

FLORESAN ARMATÜRLERDE KULLANILAN BALASTLARIN COS j DEĞERLERİ

Tablo 1.1

CIVA BUHARLI ARMATÜR BALASTLARININ COS j DEĞERLERİ

Tablo 1.2

SODYUM BUHARLI ARMATÜR BALASTLARININ COS j DEĞERLERİ

Tablo 1.3

Yukarıdaki tablolarda Cosj değerleri verilen lamba ve balast tipleri belli armatürlerden alınmış olup, sadece örnek olması açısından verilmiştir.

1.8.2. Grup Kompanzasyon

Birçok tüketicinin bulunduğu bir tesiste her tüketicinin ayrı ayrı kondansatörler ile donatılacağı yerde bunların müşterek bir kompanzasyon tesisi tarafından beslenmesi daha pratik ve ekonomik sonuçlar verir. Bu durumda kondansatörler, gerektiği miktarlarda ve özel anahtarlar üzerinden ve gerektiğinde kademeli olarak şebekeye bağlanır.

Kondansatörlerin açma ve kapama esnasında meydana getirdikleri arkı karşılamak için uygun anahtar kullanılmaktadır. Anahtar açıldığında çok ani ve süratle bir deşarj direnci üzerinden topraklanmaktadır. Ayrıca kondansatörler kısa devrelere karşı gecikmeli sigorta ile korunmalıdır.

1.8.3. Merkezi Kompanzasyon

Elektrik motorları, transformatörler, bobin gibi cihazlar mıknatıslanma akımlarından dolayışebekeye ek bir yük getirir. Reaktif enerji denilen bu enerji, iş görmediği halde cihazdan enerji santralına kadar olan iletim, dağıtım ve üretim tesislerini yükler ve kablo kesici gibi elemanların yararlı güç aktarma kapasitelerini düşürür. Bu nedenle endüktif yüklerin bulundukları devreye kondansatör bağlanarak, yüklerin yakınında reaktif güç üretilebilir ve böylelikle bu gücün tüm şebekeyi etkilemesi önlenir.

Endüktif yüklerin hemen yanına uygun değerde kondansatör bağlanarak yapılan bu işleme Sabit Reaktif Güç Kompanzasyonu denir. Uzun sürelerde devrede kalan büyük endüktif yükler için uygun bir yöntem olan sabit kompanzasyon, sık sık devreye girip çıkan küçüklü büyüklü endüktif yüklerin bulunduğu tesislerde, her yüke denk ayrı bir kondansatör bağlama gereği nedeniyle akılcı olmayabilir. Bu tip tesislerde kondansatör gücünü, değişen kompanzasyon gücüne uydurabilmek için merkezi ve otomatik kompanzasyon yapılması uygundur.

Merkezi Otomatik Kompanzasyon Sistemi, temel olarak uygun düzenlenmiş kondansatör bataryaları, reaktif gücü algılayıp uygun kondansatör bataryalarının devreye alınıp çıkarılmasını sağlayan reaktif güç kontrol rölesi ve kondansatör gruplarına kumanda eden kontaktörlerden oluşur.

1.9. Harmoniklerin Kompanzasyon Tesislerindeki Etkileri

1.9.1. Harmonikli Elektriksel Büyüklükler

AC şebekelerinde elektrik üretim, iletim ve dağıtımı sırasında gerilim ve akımın tam sinüs şeklinde olması istenir. Ancak bazı yan etkiler ve bozucu olaylar yüzünden, gerilimin ve akımın şekli bozulur ve sinüs biçiminden ayrılır. Bu ise enerji sistemlerinde zararlı etkilere neden olur.

Genel olarak sinüs biçiminde olmayan periyodik bir fonksiyon, fourier serisine göre sonsuz sayıda harmoniklerin toplamına eşittir. Sinüsoidal olmayan bir gerilimin veya akımın etkin değeri harmonik bileşenlerinin karesel ortalamasına eşittir. Buna göre gerilimin veya akımın etkin değeri

1.9.2. Harmoniklerin Üretilmesi

Bazı yükler AC karşı lineer olmayan empedans gösterir. Bu tip yüklerin başında statik güç konvertörleri (tristörlü doğrultucular ve invertörler), ark fırınları, generatör, transformatör ve bobin çekirdekli cihazlar gelir.

Demir çekirdekli cihazların harmonik üretmeleri, demir çekirdeğin mıknatıslanma karakteristiğinin lineer olmamasına bağlıdır. Tristörlü güç konvertörleri ve tristör kontrollü reaktörlerde olduğu gibi sinüs eğrisinin kesilmesi elektrik devrelerinin lineer olmamasına yol açar.

Aşağıda harmonik üreten cihazlarla ilgili kısaca bilgi verilecektir

1.9.2.1. Generatörler

Generatörrler en doğal harmonik üreticileridir. Dönen makinelerde harmonik üretimi bakımından en önemli faktör alan eğrisinin şeklidir. İndüklenen EMK’nın sinüs biçimli olması indüksiyon akısının sinüs biçimli olmasına bağlıdır. Halbuki çıkık kutuplu ve kutup başlığı boyunca hava aralığı sabit olan senkron makinelerde alan eğrisi yaklaşık dikdörtgen ve yuvarlak kutuplu makinelerde trapez şeklindedir. Bu eğriler 1., 3., 5., 7.,…..gibi tek mertebeli sinüslü terimlerin toplamı olduğundan, indüklenen EMK ‘da aynı mertebeli harmonikleri içerir. n. harmonik gerilimin etkin değeri,

dir. Burada fn alan eğrisinin n. harmoniği, kn n. harmonik sargı faktörü, N bir faz sargısının sarım sayısı, f1 temel harmoniğin frekansıdır.

Harmonik akımların azaltılması, faz sargılarının bağlantışekli ve hava aralığının uygun şekilde düzenlenmesiyle gerçekleştirilir. Generatörün stator sargıları yıldız bağlı ise 3 ve3 katı harmonikler faz gerilimlerinde bulunur. Faz arası gerilimler iki faz geriliminin farkına eşit olduklarından, eşit fazlı harmonikler birbirini götürür ve faz arası gerilimler bu harmoniklerden arınmış olur. Yıldız bağlı böyle bir generatör, simetrik üç fazlı bir yüke bağlanır ve yıldız noktası generatöre bağlanmazsa tüketici gerilimlerinde eşit fazlı harmonikler bulunmaz. Ancak yıldız noktaları nötr hattı ile bağlanırsa faz iletkenlerinden 3 ve 3’ün katı frekanslı I0 gibi bir akım geçer ve bunlar yıldız noktasında birleşerek nötr iletkeni üzerinden 3.I0 değerinde bir akım geçirir. Bu nedenle tüketici gerilimleri de harmonik kazanır.

Harmoniklerin zararlı etkilerini azaltmak için generatörrlerde amortisman sargıları kullanılır. Örneğin stator sargılarından 5. ve 7. geçerse, 5. harmonik stator alanına göre ters bir alan ve 7. harmonik ise doğru bir alan yaratır. Bu alanlardan biri doğru diğeri de ters yönde olmak üzere, amortisman sargı çubuklarını 6 katı frekans ile keserler. Böylece bu sargılardan geçen 6 kat frekanslı akımlar, kendilerini indükleyen akımları söndürecek şekilde etki eder. Harmonikli akımlar, amortisman sargılarında ek ısınmaya neden olur.

1.9.2.2. Transformatörler

Elektrik şebekelerinde transformatör, bobin gibi demir çekirdekli sargılar önemli harmonik üreticisidir. Transformatörler sinüsoidal gerilimle beslendiğinde şebekeden mıknatıslanma akımı çeker. Ancak demir çekirdeğin manyetik karakteristiği lineer olmadığı için bu akım sinüsoidal değildir.

B-H eğrisini yorumlarsak; doyma arttıkça harmoniklerin genlikleri büyür. Harmonik akımlar, transformatörlerin birincil sargı reaktansı, hattın reaktansı ve generatörrlerin kaçak reaktansı üzerinden geçtiği için, bunlar üzerinde harmonikli gerilim düşümü meydana gelir. Bu reaktanslar frekansla orantılı olarak arttıklarından, özellikle düşük yüklenmelerde, yüksek harmonik akımlarının bunlar üzerindeki gerilim düşümü büyür.

Esas olarak harmoniklerin şebekeye geçip geçmemesi şu faktörlere bağlıdır.

• Transformatörün bağlantı grubu,
• Birincil sargısı yıldız bağlı transformatörlerde yıldız noktasının şebekenin nötr hattına bağlı olup olmaması,
• Mıknatıslanma akımının serbest ya a zorunlu olması

Transformatörlerin bağlama tarzı, harmoniklerin şebekede bulunup bulunmamasına bağlıdır. Örneğin birincil tarafı üçgen bağlı transformatörde; 3., 9., 15. harmonikler her faz sargı akımında bulunur. Bunlar her sargıda eşit fazlı oldukları için, üçgen sargının içinde kalır ve dışarı çıkamazlar. Bunun yanı sıra şebekeden 1., 5., 7., 11.,……. gibi harmonikli akımlar çekilir. Kısaca söylemek gerekirse transformatörün birincil ve ikincil sargıları nasıl bağlanırsa bağlansın, şebekeden daima 1., 5., 7., 11.,…….gibi harmonikli akımları çekilir.

1.9.2.3. Redresörler ve Tristörler

Tristörlerle gerçekleştirilen doğrultucu ve/veya invertörlerde harmoniklerin üretilmesi, akımının periyodik olarak kesilmesi esasına dayanır. Normal çalışma altında doğrultucular şebekeden I1 temel harmonik akımı ile beraber In harmonik akımlarını da çeker. Doğrultucuların darbe sayısı p ise harmonik mertebesi,

Harmonik akımların mertebesini yükseltmek ve etkin değerini düşürmek için darbe sayısı olabildiğince yoğun olmalıdır. Darbe sayısının 12’den 36’ya çıkarılması iyi sonuçlar vermektedir.

1.9.2.4. Arkla Çalışan İşletme Araçları

Ark ocakları, kaynak makineleri gibi normal çalışmaları arklı olan makine ve tesislerde önemli harmonikler meydana gelir. Ark; akım ve gerilim arasında lineer bir bağıntının bulunmadığı fiziksel bir olaydır.

Ark ocaklarının ve kaynak makinelerinin ürettikleri akımların harmoniklerini, ne mertebe ne de etkin değer bakımından hesap yolu ile tayin etmeye imkan yoktur. Arkın meydana gelişi o anda meydana gelen birçok iç ve dış fiziksel faktöre bağlıdır. Ark akımında her mertebeden akım bulunabileceği gibi, bunların değerlerinin zaman içinde sabit kalmaları beklenemez. Harmonikler hakkında bilgi edinmek için çekilen akım osilogramla kaydedilir ve analizör yardımıyla harmonikler tespit edilir.

1.9.3. Harmoniklerin Kondansatörler Üzerindeki Etkisi

Günümüzde endüstriyel sektörde güç elektroniğini kullanan elektrik cihazlarının sayısı hızla artmaktadır. rnek vermek gerekirse elektronik hız kontrol cihazları, ark fırınları, tristör kontrollü doğrultucular, redresör,endüksiyon fırınları,kaynak makineleri,statik konvektörle (ups) floresant lambalar vb.

Bu cihazlar harmonik üretirler ve bunun için şebekede aşırı yükler, bozulmalar ve gereksiz açmalar meydana gelir ki bu da kullanılan cihazların ömrünü kısaltır, verimliliğini azaltır ve işletmenin çalışmasını etkiler.

Simetrik 3 fazlı güç sistemlerinde harmonikler genellikle tekli rakamlardan oluşur,3,5,7,9..n.

Harmoniklerde mertebe yükseldikçe amplitüd değeri düşer. Bir şebekedeki harmoniklerin etkisinin azaltılması tavsiye edilir.

Kondansatörler şebekedeki harmoniklerden en çok etkilenen elemanlardır. Kondansatörün kapasitif direnci frekans arttıkça azalır. Pratikte bunun anlamı ise küçük bir harmonik gerilim büyük bir kondansatör akımının çekilmesine sebep olur.

Şebekede harmoniklerin görülmesi gerilim ve akımın dalga şeklinin bozulmasına neden olur.

Eğer kondansatör grubunun frekansı herhangi bir harmonik frekansına yakınsa kısmi rezonans meydana gelir. Bu durumda oluşan yüksek akım kondansatörlerinin ısınmasına ve dielektrik kayıplara sebep olur ki sonuç olarak hata oluşması kaçınılmazdır. Rezonansın meydana gelmesine engel olmak ve işletmenin güvenli bir şekilde çalışmasını sağlamak için harmoniklerin ortadan kaldırılması gerekir.

1.9.4. Harmoniklerin Elektrik Tesisleri Üzerindeki Etkisi

Harmoniklerin elektrik tesis ve cihazları üzerindeki zararlı etkileri şöyledir.

Temel harmonikteki değeri XL bir endüktif direnç, harmonik mertebesi n olan akım karşısında,

XLN=n.XL

değerini alır. Yani frekans büyüdükçe endüktif direnç de büyür. Generatörrler yüklendikçe, sargılardan geçen harmonik akımlar, stator kaçak reaktansında harmonikli gerilim düşümü meydana getirir. Generatör uçlarındaki gerilim ve şebeke geriliminin şekli bozulur.

Kondansatörlerin kapasitif dirençleri frekansla ters orantılı olarak azalır. Temel harmonikteki değeri Xc olan kapasitif direnç, n. harmonik mertebesinde,

Xcn= Xc/n

değerini alır. Bu durumda kapasitif direnç küçülmüştür.

Buna bağlı olarak da büyük değerli harmonik frekanslarda kondansatörler daha fazla akım çeker ve termik bakımdan zorlanırlar.

Harmonikli gerilimle beslenen senkron ve asenkron makinelerde moment salınımları ve aşırıısınma meydana gelir.

Faz arası gerilimler harmonik içerirse bir toprak teması halinde, toprak akımlarında büyük harmonikler bulunur. Bu nedenle yıldız noktasına bağlı bobin görevini yapamaz ve arkın sönmesi zorlaşır.

Harmoniklerin neden olduğu en önemli etkilerden biri de rezonanstır. Kompanzasyon için bağlanan kondansatörlerin Xc kapasitif reaktansları, tesis elemanlarının X1 endüktif reaktansları ile bir titreşim devresi oluşturur. X1 ve Xc ‘nin belli değerlerinde, harmonik frekanslarda rezonans olayları ortaya çıkar.

1.9.5. Harmoniklerin Ortadan Kaldırılması

• OG kompanzasyonu
• Pasif filtreler
• Aktif filtreler

1.9.5.1. OG Kompanzasyonu

Harmonik kaynaklar genellikle yoğun olarak AG sistemlerinde mevcut olduğundan AG sisteminde kompanzasyon yapılmaz ve kompanzasyon OG de tasarlanır.

Bu sayede kondansatörlerin sisteme olan paralel rezonans etkisi ile sistemde rezonans şartları oluşmayacağından harmonikler giderilmiş olmasa da sorunları azaltmak için uygulanabilecek iyimser bir yöntemdir.

1.9.5.2. Pasif Filtreler

Pasif filtreleri iki grupta toplamak mümkündür

• Düşük Ayarlı Pasif Filtreler

Harmonik filtreli kompanzasyon olarak da tabir edilen bu filtre sisteminde, kompanzasyon yerine ana harmonik frekansından daha düşük bir frekansta endüktans bobini tasarlanarak kondansatörlerin önüne seri bağlandığısistemdir.

Düşük ayarlı pasif filtre sistemlerinde amaç kondansatörlerin sisteme olan paralel rezonans etkisini tamamen ortadan kaldırmak ve bu noktada empedansı belirlenen merkezi frekansta sıfıra eşitleyerek harmonik gerilimlerini minimuma indirmektir.

Bu sayede kondansatörlerin sisteme olan etkisi ortadan kalktığından, kondansatörlerin sistemde yarattığı harmonik akımları da giderilir ancak tesiste üretilen harmonik akımlarına karşı etkisizdir.

Harmonik filtreli kompanzasyon sistemi sayesinde paralel rezonansın ortadan kaldırılabilmesi için tesiste seri rezonans devresi meydana getirilir.

Seri bağlı kondansatör ve bobinin toplam reaktansı seçilen frekans değerinde sıfır olacaktır.

Oluşturulan seri rezonans devresi ile parale rezonansın kondansatörler ve sistemin diğer noktalarındaki etkisi ortadan kaldırılır.

• Ayarlı Filtreler

Merkezi frekans ayarlı filtreler, filtreli kompanzasyon mantığı ile aynı olmakla beraber endüktans bobini, tesiste etkin harmonik frekansı veya frekanslarına eşit olacak şekilde tasarlanır. Merkezi frekans ayarlı filtreler, harmonik filtreli kompanzasyona kıyasla daha etkili, güç kayıplarıve kurulum maliyeti daha yüksek bir sistemdir.

Merkezi frekans ayarlı filitrasyon, sistemde mevcut bulunan baskın harmonik frekanslarına göre tasarlanır. Sistemde mevcut bulunan harmonik üreteçlerinin elektriksel yapısı analiz edildiğinde, 6 darbeli tabir edilen 6 adet anahtarlama elemanı bulunan (Tristör, IGBT) cihazlar bulunuyorsa sistemde 5. ve 7. harmonik, eğer 12 darbeli sistemler bulunuyorsa

11. ve 13. harmonik sistemde baskın harmonik mertebesi olacaktır.

Örneğin tesiste 5. 7. ve 11. harmonikler baskın ise 250 Hz, 350 Hz ve 550 Hz’de seri rezonans devresi meydana getirilir.

Fakat tesiste 5. 7. 11 ve 13. hanmonikler baskın ise 250 Hz, 350 Hz’de seri rezonans meydana getirilirken ve 500 Hz’in üzerinde bir değerde geniş bantlı bir filtre devresi tasarlanarak seri rezonans devresi meydana getirir.

Ancak sistemin uzun süre sağlıklı çalışması amacıyla kondansatörlerin zaman içinde güç kaybetme ihtimalleri de göz önüne alınarak endüktans bobini tasarlanırken merkezi frekans 245, 345 ve 545 Hz olacak şekilde hesaplanır

Ayarlı pasif filtreler paralel rezonans devresinin sonsuz empedans etkisini ortadan kaldırmak amacıyla sistemde oluşabilecek rezonans frekanslarından baskın olanları için tasarlanan seri rezonans devresidir. Sistemde belirlenen merkezi frekanslarda Xc ve

X L değerleri eşitlenir (Seri rezonans şartı). Bu sayede seçilen merkezi frekanslardaki harmonik akımlarının filtre üzerinden akmasısağlanır.

Bu sistem sayesinde, sistemdeki harmonik gerilimleri sıfıra çekilir. Diğer taraftan kondansatörler nedeni ile oluşan harmonik akımları ortadan kaldınlır ve sistemdeki diğer harmonik üreteçleri tarafından üretilen harmonik akımları ortadan kaldırılır.

1.9.5.2.1. Pasif Filtre Uygulanmalarında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Endüktans bobinlerinin, seçilen frekans değerinde tasarlanması aşamasında,

Her fazda endüktans değerindeki sapma %3′ten küçük olmamasına,

I max değeri (linearite) minimum 2,06 ln olmalı, ve bu değerde dahi endüktans değerindeki sapma %3Jü geçmemesine dikkat edilmelidir.

Harmonik filtreler tasarlanırken yaygın bir düşünce, 400 V’luk harmonikli bir sistemde kondansatör geriliminin 525-530 V seçilmesidir.

Bunun nedeni ise endüktans bobini nedeni ile kondansatör üzerinde bir gerilim artışı olduğu bilinmesidir.

Ancak endüktans bobini uygulanması sonucu aşağıdaki hesaba ve ölçüm sonuçlarına göre bu gerilim artışısadece 20 -30 V mertebesindedir.

olması gerekir.

Bu nedenle kondansatörün nominal gerilimi arttıkça, 400 Vluk şebekedeki etkin kondansatör gücü değişmemesine rağmen nominal kompanzasyon gücü dolayısıyla da sistemin maliyeti artmaktadır.

Teknik ve pratik anlamda kondansatör üzerindeki gerilim artışının ve şebekedeki diferansiyel gerilim artışının hesap edilerek kondansatör gücünün seçilmesi en doğru olandır.

1.9.5.3. Aktif Filtreler

Aktif filtre pasif filtre yapısından tamamen farklı olup bir güç elektroniği sitemidir. Genel yapı olarak sistemdeki akım ve gerilimi ölçerek akım harmoniklerini şebeke tarafında yok eder. Akımdaki distorsiyona bağlı olarak ortaya çıkan gerilim distorsiyonu da bu sayede ortadan kaldırılır. Akım distorsiyonunu ortadan kaldırdığından kesin çözümdür.

Aktif filtre uygulanmasındaki amaç şebeke harmoniklerini %97 mertebesinde ortadan kaldırmaktır. Ayrıca, isteğe bağlı olarak sistemin ihtiyacı olan reaktif güç sağlanabilir.

Diğer taraftan harmoniklerin tesis üzerindeki olumsuz etkileri tamamen ortadan kaldırılacaktır. Bu sayede sistemin enerji kalitesi de yükselecektir.

1.10. Kompanzasyon Tesislerinde Rezonans Olayları

Gerek motorların tek tek kompanzasyonunda, gerekse merkezi kompanzasyonda bazı durum-larda rezonans olayı meydana gelip tesiste istenmeyen aşırı akımlar oluşabilir. Bu durumda sigortalar atabilir, koruma röleleri devreyi açabilir. Bu olaya sebep, motora paralel kondansatör devresinin, şebekenin harmoniklerinin bazı değerlerinde kapasitif etki göstermeleri ve bu kapasitenin şebekeyi besleyen trafonun endüktif reaktansı ile bir rezonans olayı meydana getirmesidir.50 Hz’lik şebekelerde tehlike yoktur. Çünkü şebekedeki yük, daima endüktif yüktür. Kondansatör grubu, güç katsayısını 0.95 veya çok özel durumlarda 1 yapacak durumdadır. Burada trafonun indüktif reaktansı ile rezonans olayının meydana gelmesi mümkün değildir.

Ancak güç elektroniğindeki gelişmeler, doğru akımla çalışan tesislerin sayısını sürekli arttırmaktadır. Tristörlü devreler daima harmonik akım üretir. Yine aşırı doymuş trafolar, ark fırınları, ark kaynak makineleri,doğrultmaçlar belli başlı yüksek harmonik üreten cihazlardır. Bu cihazlar, hızlı olarak değişen olaylar meydana getirir. Bu tip şebekelerde, yani yüksek harmonik üreten tesislerde 5-7-11 ve 13.mertebedeki harmoniklerin kompanzasyon tesisi kurulurken araştırılması gerekir.

1.10.1. Titreşim Devreleri

1.10.1.1. Seri Titreşim Devresi Seri Rezonans

R, L ve C elemanlarının seri bağlanması ile aşağıdaki gösterilen seri titreşim devresi elde edilir.

Burada R ve L, mesela şebekeden generatöre kadar olan tesisin toplam omik ve endüktif dirençlerini gösterir. Böyle bir devre, mesela aynı orta gerilim şebekesine bağlı iki transformatör tarafından beslenen tüketim merkezlerindeki kompanzasyon tesislerine karşılık gelir.

Seri rezonansta gerilimin yükselmesi sebebiyle buna gerilim rezonansı adı verilir. Fakat genellikle kuvvetli akım tesiselerinde temel harmonikte rezonans çok nadir hallerde baş gösterir.

1.10.1.2. Paralel Titreşim Devresi

R, L ve C elemanlarının birbirine paralel bağlanması ile aşağıdaki paralel titreşim devresi elde edilir. Böyle bir devre, mesela münferit kompanzasyon metoduna göre sargı uçlarına paralel kondansatörün bağlandığı transformatörün veya motorun teşkil ettiği bir sistem olup L, transformatör veya motor sargılarının selfi, C kompanzasyon kondansatörünün kapasitesidir ve R de bobinin demir kayıpları ile kondansatörün dielektrik yapılarına tekabül eder. Burada bobine ait olup L ye seri gelecek olan sargı direnci, çok küçük olduğu için ihmal edilmiştir.

1.10.1.2.1. Rezonans Önleyici Tedbirler

• Motor ve kondansatörler birlikte devreye girip çıkıyorsa rezonans olayı tehlike oluşturma maktadır.
• Motorun ani olarak devreden çıkması kondansatörün devrede kalması halinde rezonans akımları meydana gelmektedir. Dolayısıyla merkezi kompanzasyon yapılmış tesislerde, motorun devreden çıkarılmasında kondansatörlerin devrede kalmasıyla rezonans olayı meydana gelebilecektir. Enerji kesilmesinde, tekrar enerji geldiğinde kondansatörler direkt devreye girerlerse rezonans olayı meydana gelecektir. O halde kompanzasyon devrelerinin projelendirilmesinde, her kondansatör grubu kontaktörü, start-stop butonu ile devreye girecek şekilde projelendirilmelidir
• Kısa devre gerilim yüzdesi büyük olan trafolarda, rezonansın etkisi büyük olur. Bu tip trafoların kullanıldığı devrelerde, kompanzasyon tesisinin projelendirilmesinde, rezonansa engel olacak tedbirler alınmalıdır. Bu tedbirlerin en önemlisi kondansatörlerin trafolara yakın baralara bağlanmamasıdır. Bir ek kablo ile hatta paralel kablolarla kondansatörler bağlanmalıdır.
• Kompanzasyonda az kademe tercih edilmelidir.

1.11. Alçak Gerilim Kompanzasyon Tesisleri Teknik Şartnamesi

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığından:

16/2/1983 tarihli ve 17961 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmış olan Bakanlığımız tebliği aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir.

NOT: 23967 SAYILI / 17.ŞUBAT.2000 TARİHLİ VE 23988 SAYILI / 09.MART.2000 SAYILI RESMİ GAZETELERDEKİ DEĞİŞİKLİKLER DİKKATE ALINMIŞTIR.

I-GENEL HÜKÜMLER

1-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA ve bunun üstünde olan elektrik tesislerinde kompanzasyon tesisi yapılması zorunludur. 2-Üç fazlı olarak beslenen sanayi abonelerinin elektrik enerjisi ile besleme projeleri hazırlanırken, güç kat sayısını düzeltmek için gerekli kompanzasyon tesisleri de proje kapsamına alınmalıdır. 3-Abonelerin beslenmesinde kullanılan transformatör merkezleri ile ilgili kompanzasyon tesisi projeleri yapılırken, abonelerin kendi tesisleri için münferit kompanzasyon tesisi kurmaları durumunda,transformatör merkezlerinde yalnızca sabit kondansatör grubunun göz önünde bulundurulması yeterlidir. 4-Kompanzasyon proje ve tesisleri yürürlükte bulunan ilgili elektrik yönetmeliklerine ve aşağıda belirtilen esaslara uygun olarak yapılmalıdır.

II-YENİ KURULACAK TESİSLERDE KOMPANZASYON

5-ALÇAK GERİLİMDE KOMPANZASYON

5.1-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA ve daha büyük olan abonelerinin 0,4KV gerilimli baradan beslenmesi durumunda kompanzasyon tesisi projesi aşağıda belirtilen esaslara göre yapılmalıdır. 5.1.1-Projesi yapılacak tesisin güç kat sayısı (cos?) 0,95 ile 1 arasındaki bir değere yüksel- tilecek şekilde gerekli kondansatör gücü hesaplanmalıdır. 5.1.2-Kondansatör hesabında kullanılacak etkin (aktif) güç, tesisin kurulu gücü ile eş zamanlılık kat sayısı (diversite faktörünün tersi) çarpılarak bulunmalıdır. 5.1.3-Gerekli kompanzasyon tesisi otomatik veya münferit olabilir. Ancak, münferit kompanzasyon yapılması durumunda kondansatörler,devreye yük ile birlikte girip çıkacak şekilde tesis edilmelidir. 5.1.4-Otomatik güç kompanzasyonu için kullanılacak donatım 0,4 kV gerilimli ana dağıtım panosundan ayrı olarak başka bir pano içerisine tesis edilmeli ve iki pano arasındaki bağlantı kablo veya bara ile yapılmalıdır. Kompanzasyon panosu girişinde: -Bıçaklı (üzengili) şalter veya yük ayırıcışalter ile sigorta yada -Bıçaklı (üzengili) şalter veya yük ayırıcışalter ile termik ve/veya manyetik röle,bulunmalıdır. Sigorta ve termik ve/veya manyetik rölelerin sağlanamadığı belgelerle doğrulandığında, kompanzasyon panosu girişine yalnızca bıçaklı (üzengili) şalter veya yük ayırıcışalter konabilir. 5.1.5-Tesiste bulunan cihazların (makine,motor.. vb.)güç kat sayısı bilinmiyorsa,omik dirençli yüklerin güçleri hesaba katılmayarak, güç katsayısı ölçülmeli veya hesaplanarak yaklaşık değeri bulunmalı ve 0,95 ile 1 arasındaki bir değere yükseltilecek şekilde gerekli kondansatör hesabı yapılmalıdır. 5.1.6-Güç transformatörünün,anma gücünün %3′ü ile %5′i arasında seçilen birinci kondansa tör grubu sabit ve sürekli olarak işletmede kalacak,öbür gruplar ise otomatik olarak devreye girip çıkacak şekilde tesis edilmelidir. Sabit grup, ana otomatik şalterden önce veya sonra bağlanabilir.

Abonenin kuracağı tesisler doğrudan alçak gerilim şebekesinden besleniyorsa birinci grubun sabit bağlanması gerekmez.

5.1.7-Başlangıçta çekilecek güç az olsa da kompanzasyon panosu tam güce göre hesapla- narak projelendirilmelidir. Güç artışı olduğu zaman panoya kondansatör ve donatımı eklenmelidir.

Reaktif güç rölesinin ayar dizisi toplamı en az beş olmalıdır. Röle,aşırı ve düşük gerilime karşı koruma sistemlerini içermelidir.(Şebeke geriliminin nominal gerilimin %10′u kadar ve daha çok artması veya eksilmesi durumunda, röle 0,5 saniye ile 3 saniye arasında bir gecikme ilekumanda ettiği sistemleri devre dışı edecek ve gerilimin yeniden nominal değere yaklaşması durumunda önce sabit gurubu sonrada yükün gereksinime göre öbür gurupları devreye sokacak özellikte olmalıdır.)

5.1.8-Kondansatör gruplarının ayrı ayrı sigortalar ve kontaktörler üzerinden beslenmesi ve paralel bağlanmış kontaktörlerin, yardımcı kontaktörler ile devreye alınması koşulu ile grupların seçilmesinde ayar dizisi 1.1.1…;1.2.2….. vb. şeklinde olmalıdır.1.2.4.8…sistemi,seçicili 1.1.1.1… sistemi gibi çalışacak şekilde de kullanılabilir.

5.1.9-Tesis sahiplerince,tesislerin tamamının veya bir bölümünü omik güç çekeceği veya ma-kinelerin kompanze edilmişşekilde imal edilmiş olduğunun yazılı olarak bildirilmesi ve ilgili belgelerin proje onaylayan kuruluşa sunulması durumunda, projenin onaylanmasında bu husus göz önünde bulundurulmalıdır.

5.1.10-Motorların münferit olarak kompanze edilmesi durumunda aşırı kompanzasyona engel olmak için; -Küçük güçlü motorlarda (gücü 30kW’ye kadar olan motorlar),tesis edilecek kondansatörlerin reaktif güç değerleri yürürlükte bulunan ve tanınan, yerli ve yabancı standart,şartname,yönetmelik vb.deki değerlerden; -Büyük güçlü motorlarda (gücü 30kW’nin üstünde olan motorlar), olabildiğince, motorun boşta çalışmada çektiği reaktif gücün %90′ından daha büyük olmamalıdır.

5.1.11-Tesislerde harmonik akım üreten redresörler,ark ocakları, elektrik kaynak makineleri, tristör kumandalı doğru akım motorları gibi cihazlar varsa,bunların akım darbeleri ile elektrik siste minde meydana getireceği olumsuz etkileri önlemek için gerekli önlemler alınmalıdır.

5.1.12-Tesisin çektiği aktif enerjiyi ölçen aktif sayaçtan başka,endüktif reaktif enerjiyi ölçmek için 1 adet ve enerji sağlayacak kuruluşun gerekli görmesi durumunda abonenin aşırı kompanzasyon sonucunda sisteme vereceği kapasitif-reaktif enerjiyi ölçmek için 1 adet olmak üzere toplam iki adet geri dönmesiz reaktif sayaç tesis edilmelidir.

5.2.-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA’nın altında olan abonelerin 0,4 kV gerilimli baradan beslenmesi durumunda,abonelerin kompanzasyon tesisi yaptırmaları zorunlu değildir. Yaptırılması durumunda, kompanzasyon projeleri aşağıda belirtilen esaslara göre hazırlanmalıdır.

5.2.1-Kompanzasyon projesi madde 5.1(Madde5.1.11 ve Madde 5.1.12 hariç) de belirtilen hususlar göz önünde bulundurularak hazırlanmalıdır.

5.2.2-Tesisin çektiği aktif enerjiyi ölçen sayaçtan başka,endüktif reaktif enerjiyi ölçen bir adet geri dönmesiz reaktif sayaç da tesis edilmelidir

III-MEVCUT TESİSLERDE KOMPANZASYON

7-ALÇAK GERİLİMDE KOMPANZASYON

7.1-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA ve daha büyük abonelerin 0.4 kV gerilimli baradan beslenmesi durumunda,kompanzasyon tesisi projesi, Madde 5.1 (madde 5.1.2, madde 5.1.5 ve madde 5.1.9 hariç)de ve aşağıda belirtilen esaslara göre yapılmalıdır. 7.1.1-Mevcut tesislerde,tüketiciye ait aktif ve reaktif sayaçlarla veya pens kosinüsfimetre vb. gibi ölçü aletleri ile belirli zamanlarda ölçmeler yapılarak en düşük güç kat sayısı belirlenmeli,bu değer 0,95 ile 1 arasında bir değere yükseltilecek şekilde gerekli kondansatör hesaplanmalı ve tesis edilmelidir. 7.1.2-Yapılacak ölçmeler sonunda, abone tesislerinin şebekeden harmonikli akımlar çekti- ğinin tespit edilmesi durumunda,bu harmoniklerin sistemde meydana getireceği olumsuz etkileri önlemek için gerekli önlemler alınmalıdır. 7.2-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA’nın altında olan tesislerin 0,4 kV gerilimli baradan beslenmeleri durumunda,kompanzasyon tesisi yaptırmaları zorunlu değildir Ancak kompanzasyon tesisi yapılması durumunda,bu tesisin projesi Madde 5.2.1 ve Madde 7.1.1′de belirtilen esaslara göre hazırlanmalıdır.

IV-TEBLİĞİN UYGULANMASI İLE İLGİLİ HÜKÜMLER

9-Yeni kurulacak tesislere ait kompanzasyon tesisleri,tesisin işletmeye açılmasında ta- mamlanmış olmalıdır.

10-Daha önce onaylanmış elektrik besleme projeleri ile daha önce yapılmış olan elektrik tesis lerine ait kompanzasyon projeleri,bu tebliğin yayınlandığı tarihten başlayarak en geç bir yıl içinde onaylatılmalı ve söz konusu kompanzasyon tesislerinin yapılması ve geçici kabul işlemi altı ay içerisinde tamamlanmış olmalıdır.

11-Kompanzasyon tesisi projelerinin onaylanması ile tesislerin geçici kabul işleri Bakanlıkça verilmiş yetkiye göre Türkiye Elektrik Kurumu (TEDAŞ)’un ilgili “Elektrik Dağıtım Müesseseleri” tarafından veya ilgili diğer kuruluşlar tarafından yapılır.

12-TEDAŞ veya Bakanlıkça yetki verilen diğer kuruluşlar,kompanzasyon tesislerini belirtilen süre içerisinde kurmayan abonelerin elektriğini kesebilir.

13-Bu tebliğ yayınlandığı tarihte yürürlüğe girer. Tebliğ olunur.

ELEKTRİK TARİFELERİ YÖNETMELİĞİNDE YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER

09.MART.2000 TARİH VE 23988 SAYILI RESMİ GAZETEYE GÖRE: 09.11.1995 tarihli ve 22458 sayılı Resmi gazetede yayınlanan yönetmelikte aşağıdaki değişiklikler yapılmıştır.

1-Reaktif enerjiyi ölçmek üzere gerekli ölçü aletlerini tesis eden aboneden, çektiği aktif ener jinin 0,33(yüzde otuz üç dahil) katına kadar (endüktif) reaktif enerji bedeli alınmaz. Bu sınır aşılırsa,çekilen reaktif enerjinin tamamına reaktif enerji tarifesi uygulanır.

2-Sisteme verilecek reaktif enerji, o dönemde çekilen aktif enerji miktarının 0,20(yüzde yirmi dahil) katından fazla olmayacaktır. Bu sınır aşılırsa abonenin çektiği aktif enerjinin 0,90 (yüzde doksan) katı kadar reaktif enerji tükettiği kabul edilir ve reaktif enerji tarifesi üzerinden bedeli alınır.

3-Kompanzasyon tesisi bulunan ve güç faktörünü 0,95-1 arasında tutan tüm abonelerde reaktif sayaç veya kompanzasyon tesisinde meydana gelebilecek mekanik arızalardan dolayı abonenin yıl içersinde elinde olmayan nedenlerle 1ay için sistemden çektiği reaktif enerjinin,aktif enerjinin 0,33 (yüzde otuz üç) katından fazla olması halinde,reaktif enerji bedeli faturalama da dikkate alınmaz Bu durumun yılda birden fazla olması durumunda,o yıl için daha önceden dikkate alınmayan reaktif enerji bedeli,sistemden çekildiği aydaki birim fiyat üzerinden ilk faturaya eklenerek alınır.

1.12. Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığından:

16/2/1983 tarihli ve 17961 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmış olan Bakanlığımız tebliği aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir.

NOT: 23967 SAYILI / 17.ŞUBAT.2000 TARİHLİ VE 23988 SAYILI / 09.MART.2000 SAYILI RESMİ GAZETELERDEKİ DEĞİŞİKLİKLER DİKKATE ALINMIŞTIR.

I-GENEL HÜKÜMLER

1-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA ve bunun üstünde olan elektrik tesislerinde kompanzasyon tesisi yapılması zorunludur. 2-Üç fazlı olarak beslenen sanayi abonelerinin elektrik enerjisi ile besleme projeleri hazırlanırken, güç kat sayısını düzeltmek için gerekli kompanzasyon tesisleri de proje kapsamına alınmalıdır. 3-Abonelerin beslenmesinde kullanılan transformatör merkezleri ile ilgili kompanzasyon tesisi projeleri yapılırken, abonelerin kendi tesisleri için münferit kompanzasyon tesisi kurmaları durumunda,transformatör merkezlerinde yalnızca sabit kondansatör grubunun göz önünde bulundurulması yeterlidir. 4-Kompanzasyon proje ve tesisleri yürürlükte bulunan ilgili elektrik yönetmeliklerine ve aşağıda belirtilen esaslara uygun olarak yapılmalıdır.

II-YENİ KURULACAK TESİSLERDE KOMPANZASYON

6.1-Kurulu gücü veya besleme transformatör gücü 50 kVA’ nın üstünde olan tesislerin orta gerilim (0.G) barasından beslenmeleri durumunda, kompanzasyon projesi aşağıda belirtilen esaslara göre yapılmalıdır. 6.1.1-Tesisin güç kat sayısı 0,95 ile 1 arasındaki bir değere yükseltilecek şekilde gerekli kon-dansatör gücü hesaplanmalıdır. 6.1.2-Tesislerdeki cihazların kompanzasyonu münferit, grup veya merkezi kompanzasyon şeklinde yapılabilir. 6.1.3-Motorların münferit olarak kompanze edilmesi durumunda aşırı kompanzasyona engel olmak için olabildiğince, motorun boştaki çalışmada çektiği reaktif gücün %90′ından büyük değerde kondansatör seçilmemesine dikkat edilmelidir. 6.1.4-Motorların münferit olarak kompanze edilmesi durumunda kondansatörler yükle bir- likte devreye girip çıkacağından motorlara yol vermede kullanılan kesiciler, motor ve kondansatör bataryasında meydana gelebilecek her türlü kısa devre akımlarını kesebilecek, motor ve kondansatör bataryasının kapasitif akımlarını başlatabilecek ve kesebilecek özellikte olmalıdır. Boşaltma dirençlerinin devre dışı olması durumunda, motor uçları kısa devre edilerek topraklanmadan motor üzerinde çalışma yapılmamalıdır. 6.1.5-Tesislerde harmonik akım üreten tristörlü, redresörlü ark ocakları gibi cihazlar varsa bunların elektrik şebekesinde meydana getirecek olumsuz etkileri önlemek için gerekli önlemler alınmalıdır. 6.1.6-Kondansatör bataryalarının korunmasını sağlamak için birbirleri ile koordinasyonlu şekilde çalışabilecek (bireysel ünite, dengesizlik, kısa devre, bağlantı ucu yüksek gerilimi ve darbe gerilimi koruması gibi) koruma sistemleri proje kapsamına alınmalıdır. 6.1.7-Tesisin çektiği aktif enerjiyi ölçen aktif sayaçtan başka, endüktif reaktif enerjiyi ölçmek için bir adet ve enerji sağlayacak kuruluşun gerekli görmesi durumunda, abonenin aşırı kompanzasyon sonunda sisteme vereceği kapasitif reaktif enerjiyi ölçmek için bir adet olmak üzere toplam iki adet geri dönmesiz reaktif sayaç tesis edilmelidir 6.2-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA’ nın üstünde olan, orta gerilim barasından beslenen ve darbeli akım çeken ark fırını gibi tesisleri bulunan abonelerin kompanzasyon tesisi projeleri yapılırken enerji sağlayan TEK, TEDAŞ, TEAŞ… vb. kuruluşların, sözü edilen abonelerin enerji gereksinimlerinin karşılanabilmesi için uyulmasını zorunlu gördüğü hususlar göz önünde bulundurulmalıdır.

III-MEVCUT TESİSLERDE KOMPANZASYON

8.1-Kurulu gücü veya besleme transformatörlerin toplam kurul gücü 50 kVA’ nın üstünde olan tesislerin orta gerilim barasından kompanzasyon tesisi projesi madde 6.1, madde 7.1.1 ve madde 7.1.2′deki esaslara göre yapılmalıdır. 8.2-Kurulu gücü veya beslenme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA’ nın üs- tünde olan, orta gerilim barasından beslenen ve darbeli akım çeken ark fırını gibi tesisleri bulunan abonelerin kompanzasyon tesisi projeleri, madde 6.2 de belirtilen esaslara göre yapılmalıdır.

IV-TEBLİĞİN UYGULANMASI İLE İLGİLİ HÜKÜMLER

9-Yeni kurulacak tesislere ait kompanzasyon tesisleri, tesisin işletmeye açılmasında ta- mamlanmış olmalıdır.

10-Daha önce onaylanmış elektrik besleme projeleri ile daha önce yapılmış olan elektrik tesis lerine ait kompanzasyon projeleri, bu tebliğin yayınlandığı tarihten başlayarak en geç bir yıl içinde onaylatılmalı ve söz konusu kompanzasyon tesislerinin yapılması ve geçici kabul işlemi altı ay içerisinde tamamlanmış olmalıdır.

11-Kompanzasyon tesisi projelerinin onaylanması ile tesislerin geçici kabul işleri Bakanlıkça verilmiş yetkiye göre Türkiye Elektrik Kurumu (TEDAŞ)’ ın ilgili “Elektrik Dağıtım Müesseseleri” tarafından veya ilgili diğer kuruluşlar tarafından yapılır.

12-TEDAŞ veya Bakanlıkça yetki verilen diğer kuruluşlar, kompanzasyon tesislerini belirtilen süre içerisinde kurmayan abonelerin elektriğini kesebilir.

13-Bu tebliğ yayınlandığı tarihte yürürlüğe girer. Tebliğ olunur.

ELEKTRİK TARİFELERİ YÖNETMELİĞİNDE YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER

09.MART.2000 TARİH VE 23988 SAYILI RESMİ GAZETEYE GÖRE: 09.11.1995 tarihli ve 22458 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan yönetmelikte aşağıdaki değişiklikler yapılmıştır.

1-Reaktif enerjiyi ölçmek üzere gerekli ölçü aletlerini tesis eden aboneden, çektiği aktif ener jinin 0,33(yüzde otuz üç dahil) katına kadar (endüktif) reaktif enerji bedeli alınmaz. Bu sınır aşılırsa, çekilen reaktif enerjinin tamamına reaktif enerji tarifesi uygulanır.

2-Sisteme verilecek reaktif enerji, o dönem de çekilen aktif enerji miktarının 0,20(yüzde yirmi dahil) katından fazla olmayacaktır. Bu sınır aşılırsa, abonenin çektiği aktif enerjinin 0,90 (yüzde doksan) katı kadar reaktif enerji tükettiği kabul edilir ve reaktif enerji tarifesi üzerinden bedeli alınır.

3-Kompanzasyon tesisi bulunan ve güç faktörünü 0,95-1 arasında tutan tüm abonelerde reaktif sayaç veya kompanzasyon tesisinde meydana gelebilecek mekanik arızalardan dolayı abonenin yıl içersinde elinde olmayan nedenlerle 1ay için sistemden çektiği reaktif enerjinin, aktif enerjinin 0,33 (yüzde otuz üç) katından fazla olması halinde, reaktif enerji bedeli faturalama da dikkate alınmaz Bu durumun yılda birden fazla olması durumunda, o yıl için daha önceden dikkate alınmayan reaktif enerji bedeli, sistemden çekildiği aydaki birim fiyat üzerinden ilk faturaya eklenerek alınır.